nacionalni park kozara

STRADANјE CIVILA
NA KOZARI
TOKOM I NAKON OFANZIVE 1942.

 

Tokom prvih dana ofanzive na Kozaru, partizani su pružili snažan otpor znatno nadmoćnijem neprijatelјu. Pred pritiskom snažnijeg neprijatelјa, partizani su se postepeno povlačili dublјe u Kozaru. Uz njih se povlačilo i oko 80.000 civila, uglavnom srpskog naroda. Zbjegovi naroda bili su organizovani po opštinama i srezovima. Narod sa područja Bosanskog Novog sklanjao se u dolinu rijeke Mlјečanice, od zaseoka Bokana do potoka Grabovac. Stanovništvo opštine Bosanska Kostajnica sklanjalo se na prostor Gračanice, Mlјečanice i Paleža. Iz sreza Prijedor bježalo se takođe na područje Mlјečanice, u rejonu Široka Luka, zatim na područje Maslin baira, Gradine i Komande. Sa teritorije Bosanske Dubice bježalo se na područje ušća Gračanice, Pašinih konaka i Paleža.

Nakon prestanka organizovanog partizanskog otpora na Kozari, civilno stanovništ i ranjenici ostavlјeni su na milost i nemilost hrvatskim i njemačkim jedinicama. Ranjeni partizani su uglavnom likvidirani na licu mjesta, na područjima kozarskih bolnica ili mjestima gdje su bili sakriveni. Teški ranjenici u podzemnom bunkeru pod Projisom, u dolini Mlјečanice (Široka Luka), ranjenici u bolnici na Vitlovskoj i na drugim područjima, otkrivani su, likvidirani, a negdje su i zapalјeni skupa sa bolnicama i skrovištima hrane. U dokumentima i literaturi navodi se cifra od 450-500 ranjenika na Kozari, ali moguće da ih je nakon pokušaja proboja bilo znatno više. Strašna su svjedočenja nekolicine preživjelih ranjenika, kao npr. svjedočenje Milorada Vikala koji je preživio pokolј ranjenika u dolini Mlјečanice: „Obruč te noći nije probijen. Nismo izneseni. Topovske granate i mine padale su u masu ranjenika i naroda. Nastao je metež. Letjeli su u zrak lјudi i stoka miješajući se sa kamenjem, zemlјom i lišćem.“

Oni koji nisu poginuli od ratnih dejstava ili likvidirani na Kozari, sprovedeni su u logore. Prihvatni logori formirani su svuda oko Kozare, a većina likvidiranih logoraša skončala je u kompleksu logora Jasenovac, Sajmištu u Zemunu, a neki su završili u logorima u Norveškoj i Nјemačkoj. Prema podacima Zdravstvene službe NDH u kojima se navodi 68.500 Kozarčana odvedenih u logore krajem i nakon ofanzive, oni su bili smještenu u: Hrvatskoj Dubici na želјezničkoj stanici u Cerovlјanima 26.000 lјudi, u Prijedoru 14.500, u Jasenovcu 8.400, u selu Mlaka 7.000, u Novskoj 4.700, u selu Jablancu 4000, u Gradišci 1.300, u selu Grabovac kod Novske 500, u selu Paklenica 500, u selu Rajići 600, u selu Lađevac 500, u selu Boderaji 500. Ovom broju treba dodati još oko 2.000 Kozarčana koji su se nalazili u Bosanskoj i Hrvatskoj Kostajnici čime se broj povećava na 70.500 logoraša, od toga broja bilo je oko 23.858 djece. Prve masovne likvidacije zaroblјenika bile su na gradskom groblјu u Bosanskoj Dubici gdje je ubijeno oko 1.600 muškaraca, žena i djece. Kod pilane u dubičkoj ravni likvidirano je oko 800 civila, a u Dubičkom krečanama još oko 700 Kozarčana. 

U blizini mjesta proboja iz obruča u selu Gornji Jelovac nalazi se stratište Macurska krčevina (zaselak Macure, Gornji Jelovac) gdje je likvidirano oko 312 srpskih civila. O ovom zločinu nije ništa pronađeno u hrvatskim i njemačkim dokumentima, kao da se nije nikad desio. U podrumu porodične kuće Milutina Macure pronađeno je oružje kojim su klani civili, na štapu sa obje strane pričvršćena su sječiva.

Jedan dio civila sa Kozare, najviše žene i djeca, završio je u Slavoniji, razmješten po hrvatskim selima kao besplatna radna snaga. Mnogi od njih su se kasnije vratili na Kozaru. Ukupna stradanja civilnog stanovništva Kozare tokom Drugog svjetskog rata prelaze 43.000 likvidiranih ili stradalih uslijed ratnih dejstava. Od toga broja oko 13.000 su djeca do 15 godina starosti. Minimum dvije trećine stradalih civila, život je izgubilo tokom ofanzive ili u logorima i stratištima nakon ofanzive, tokom čišćenja Kozare od srpskog stanovništva.

Stradanje srpske djece sa Kozare bilo bi još brojnije da nije bilo pomoći koju je za Srbe u ustaškim koncentracionim logorima pokrenula Dijana Budisavlјević. „Moja švelјa je Slovenka. Od nje sam saznala za pomoć koju ovdašnji Slovenci pružaju izbjeglicama sa slovenskih područja koja su zauzeli Nijemci. Moja krojačica je Židovka. Nekoliko puta mi je pripovijedala o velikoj akciji pomoći koju je Židovska bogoštovna općina namijenila svojim članovima u koncetracijskim logorima. Za progonjene pripadnike pravoslavne vjere  nije u Zagrebu postojala nikakva akcija pomoći.“ Ubrzo će pomoć, koju je pokrenula i organizovala ova hrabra žena, po porijeklu Austrijanka, prerasti u organizovanu akciju pomoći pod nazivom „Akcija Dijane Budisavlјević“. Do oktobra 1941. godine, uspjela je da okupi značajan broj saradnika, a akcija je do 1942. godine, prerasla u jednu od najsloženijih i najplemenitijih akcija takve vrste u Evropi. Zahvalјujući Dijani i njenim saradnicima, preko 12.000 srpske djece izvučeno je iz logora u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj. Najviše spašene djece bilo je sa Kozare, ali i iz drugih krajeva NDH. Ipak, nisu sva djeca preživjela rat. Nјenoj akciji spašavanja pridružio se i Kamilo Bresler, savjetnik u Ministarstvu udružbe NDH. Veliku pomoć imala je i u Tatjani Marinić, učitelјici rodom iz Slavonije, članici KPJ, kao i Dragici Habazin, koja je za vrijeme rata radila u Hrvatskom crvenom krstu, kao glavna dobrovolјna sestra, a o čijoj humanosti svjedoči i nadimak „Majka“. Dijana je sa svojim saradnicima napravila kartoteku sa podacima i fotografijama za više od 12.000 djece, koju je nakon rata morala predati Ministarstvu socijalne politike. Nakon toga gubi se trag Dijaninoj kartoteci, a time i podaci o djeci koja su bila usvojena u hrvatskim porodicama. 

Stanovništvo Kozare koje se bilo vratilo iz logora u svoja sela ili izbjeglo zaroblјavanje, stradavalo je i nakon ofanzive. Jedno od najvećih stradanja u drugoj polovini 1942. godine na Kozari, bili su pokolјi srpskog stanovništva u selima Veliko i Malo Palančište i Gornji Jelovac u oktobru 1942. godine. U tri dana od 21.- 23. oktobra, poklano je bez ijednog ispalјenog metka, 411 stanovnika Velikog Palančišta, od čega 218 djece uzrasta do 14 godina. U Malom Palančištu zaklano je 98 civila, od čega 52 djece, a u isto vrijeme pokolј je izvršen i u selu Gornji Jelovac, na mjestima Lakino kućište, kod Hajdučkog izvora i u Kneževića Luci. Iz sela Gornji Jelovac stradalo je tokom Drugog svjetskog rata 626 civila, 359 odraslih i 267 djece. Najveći broj stradao je tokom 1942. godine. Od ovoga broja 50 majki ubijeno je zajedno sa svojom djecom, a evidentirane su 34 porodice od kojih niko nije preživieo rat.

 

Potrebna vam je
informacija?

pozovite nas

+387 (0)52 480 680